بهشت مشرق (معرفی اماکن حرم مطهر رضوی)

 حرم امام رضا (علیه السلام) به جز مرقد ایشان چه اماکن تاریخی دیگری دارد؟

زائران امام رضا (علیه السلام) همه به عشق امام هشتم، در محدوده‌ی حرم، فقط به دنبال ضریح می‌گردند. به این خاطر اغلب از دور و برشان و انبوه اتفاق‌هایی که در سال‌ها و قرن‌های قبل در همین حرم افتاده بی خبرند. دور و اطراف حرم مقبره‌ی چندین آدم معروف قرار دارد و چندین مکان مهم که خاک تاریخ خورده‌اند. حرم امام رضا (علیه السلام) همیشه این قدر بزرگ نبوده و همیشه هم این قدر مزار آدم معروف دور و برش نبوده. سال‌ها طول کشیده و به مرور در دوران‌های مختلف این افراد اینجا جمع شده‌اند، از شیخ بهایی تا عباس میرزا آمده‌اند و رفته‌اند، گاه اتفاقات بدی رخ داده و حرم را اجانب به توپ بسته‌اند، ولی ماندگاری با توپ و تفنگ رفتنی نیست.

الف : مقبره شیخ بهایی

شیخ بهایی از علمای بنام ایران در عصر صفوی و در دوره‌ی شاه عباس بود. او از 53 سالگی تا پایان عمر منصب شیخ الاسلامی حکومت شاه عباس را در اختیار داشت. شیخ بهایی در سال 1000 هجری در اصفهان درگذشت و بنا به وصیتش پیکرش را به حرم امام رضا (علیه السلام) انتقال دادند و در محل فعلی که نزدیک موزه‌ی آستان قدس و میان صحن آزادی و رواق امام خمینی (رحمةالله) است به خاک سپردند.

ب : مقبره شیخ طبرسی

شیخ طبرسی صاحب کتاب مشهور «تفسیر مجمع البیان»، متولد تفرش بود، اما به مشهد مهاجرت کرد و بیشتر عمرش را در جوار امام رضا (علیه السلام) و در این شهر سپری کرد. برخی منابع مرگ او را بر اثر حمله‌ی ترکان غزنوی نقل کرده‌اند. به همین دلیل به ایشان عنوان «شهید» داده‌اند و برخی دیگر مرگ او را بر اثر عوامل طبیعی می‌دانند. شیخ طبرسی در گورستان قدیمی مشهد به نام «باغ رضوان» دفن شده است.

ج : ایوان

ایوان‌های حرم نمونه‌هایی چشم نواز از معماری ایرانی- اسلامی هستند. ایوان جنوبی را (در صحن آزادی) که به «ایوان طلا» معروف است. «امیر علی شیر نوایی» وزیر سلطان حسین بایقرا در قرن نهم هجری ساخته است. ایوان طلا 21 متر ارتفاع دارد. از خشت‌های طلا ساخته شده، چهار در دارد و سطح آن در زمان نادرشاه افشار طلا کاری شده. ایوان عباسی هم در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد؛ ایوانی که 22 متر ارتفاع دارد. ایوان غربی حرم هم با 24 متر ارتفاع از بلندترین بناهای حرم است؛ این همان ایوانی است که بر سردر آن ساعت بزرگی وجود دارد و به خاطر همین به آن «ایوان ساعت» هم می‌گویند. ایوان شرقی یا ایوان نقاره خانه هم مانند ایوان غربی دو ایوان مجزا دارد؛ بالای این بنا که 26 متر ارتفاع دارد. ساختمان نقاره خانه قرار دارد. نقاره‌ها برای آگاهی از نزدیک شدن پایان وقت نماز نواخته می‌شوند. در واقع نقاره‌ها در طول سال به جز روزهای ماه‌های محرم و صفر و ایام سوگواری، هر روز دو نوبت، 10 دقیقه قبل از طلوع و غروب آفتاب نواخته می‌شوند. نقاره‌ها در شب‌های عید پس از نماز مغرب و عشا، روزهای عید، زمان تحویل سال نو، سحرهای ماه مبارک رمضان و برای اعلام عید فطر هم به صدا درمی‌آیند.

د : پنجره فولاد

وقتی صحن عتیق (انقلاب) در دوره‌ی صفوی و با طرح «شیخ بهایی» ساخته شد، «ملامحسن فیض کاشانی»، که حکیم، عارف و شاعر آن دوره بود، پیشنهاد داد برای کسانی که به هر دلیل نمی‌توانند وارد حرم مطهر شوند، فضایی طراحی شود که بتوانند در نزدیک ترین فاصله از ضریح، بایستند و بتوانند ضریح امام رضا (ع) را ببینند و زیارتنامه بخوانند. بنابراین پنجره‌ای فولادی در محلی که مشرف به ضریح مطهر بود، نصب شد و از آن به بعد به «پنجره فولاد» معروف شد.

ه : گنبد

اولین گنبد حرم را اوایل قرن ششم هجری «سلطان سنجر سلجوقی»، از کاشی ساخت و بعدها این گنبد بارها بازسازی و تعمیر شد. جنس گنبد اولیه از کاشی بود و مقرنس‌های آینه کاری داشت که هنوز هم روی گنبد باقی مانده‌اند. سلطان محمد خوارزمشاه جزو کسانی بود که حرم را با مرغوب ترین کاشی‌های آن زمان تزئین کرد و دستور داد و محراب به حرم اضافه کنند. مناره‌ی گنبد هم در دوره‌ی غزنویان و به دستور «ابن معتز» حاکم وقت شیراز بنا شد. گنبد حرم از آجر ساخته شده و بعد روی آن را با لوح‌های مسی که روکشی از طلا دارد پوشانده‌اند. تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس انجام شده. از قرار معلوم رویه و سطح این گنبد پیش از این بازسازی کاشی کاری بوده است. گنبد دو پوشش در سقف و بالای آن دارد. کتیبه‌هایی که دور تا دور این گنبد را پوشانده‌اند به ماجرای پیاده رفتن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد دارند که به خط ثلث توسط علیرضا عباسی نوشته شده است. شاه تهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی از پادشاهانی بودند که در بازسازی و توسعه‌ی حرم نقش داشتند. شاه طهماسب مناره‌های حرم را بازسازی و طلاکاری کرد و به دستور او خشت‌های کاشی روی گنبد را به طلا تبدیل کردند. این گنبد با روکش طلا همان گنبدی است که هنوز هم در نمای بیرونی وجود دارد. علاوه بر این، ایوان امیرعلی شیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلاکاری کرد. کمال الدین محمد و یزدی، از معماران معروف آن دوره به دستور شاه عباس روکشی از مس و طلا روی گنبد ساخت. همچنین در این دوران متن کتیبه گنبد به دست «علیرضا عباسی»، خوشنویسی و با حروف طلایی بر زمینه‌ی فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شد.

و : صحن جامع رضوی

بزرگ ترین صحن حرم امام رضا (علیه السلام) با مساحت 17584 مترمربع است و پس از انقلاب ساخته شده. این صحن در جنوب روضه‌ی منوره است و گنجایش بیش از 70 هزار نفر نمازگزار را دارد. در صحن مسجد جامع دهلی که یکی از بزرگ ترین مساجد دنیاست، 25.000 نفر نماز می‌خوانند.

برای دیدن تصویر در اندازه اصلی روی عکس کلیک کنید

ز : موزه آستان قدس

سنگ بنای موزه در سال 1315 شمسی گذاشته شد. این بنا که نقشه‌ی آن را آندره گدار، معمار معروف فرانسوی ترسیم کرده، در سه طبقه و یک زیرزمین ساخته و در سال 1324 افتتاح شد. به مرور آثار مختلفی از گذشته تا امروز به گنجینه‌ی موزه‌ی آستان قدس رضوی اضافه شده‌اند، مثل انواع قرآن‌های خطی تا گنجینه‌ی ظروف و سلاح و سکه و مدال‌های اهدایی و موزه‌ی ارزشمند فرش و ....

ح : ساعت قدیمی صحن آزادی

در حرم امام رضا (علیه السلام) دو ساعت وجود دارد. ساعت کوچک تر که قدیمی تر است در برج بالای ایوان جنوبی صحن آزادی نصب شده این ساعت که اولین ساعت حرم است، در زمان ناصرالدین شاه و توسط امین الملک صدر اعظم وقت ایران، از منچستر انگلیس به ایران آورده و وقف آستان مقدس شد. تاریخ موجود در کف ساعت سال 1893 میلادی را نشان می‌دهد. ساعت فعلی قبلا در صحن انقلاب (عتیق) قرار داشت و بعدا به این جا نقل مکان کرد. ساعت صحن آزادی در ابتدا و به وسیله‌ی هندل دستی و بزرگی کوک می‌شد که پس از ورود برق به مشهد این ساعت نیز برقی شد. این ساعت در حال حاضر به وسیله‌ی الکترو موتوری کار می‌کند که هر 24 ساعت یک بار کوک می‌شود و چنانچه با قطع برق مواجه شود کوک آن تا 24 ساعت فعال خواهد بود.

ط : صحن انقلاب اسلامی (صحن عتیق یا صحن کهنه)

قدیمی ترین و باشکوه ترین صحن حرم امام رضا (علیه السلام) است. ساخت آن به قرن نهم هجری بازمی گردد و در شمال روضه‌ی منوره قرار دارد. آرامگاه شیخ حسنعلی نخودکی و شیخ مجتبی قزوینی هم در این صحن قرار دارد. این صحن شامل چهار ایوان است. ایوان طلای نادری در جنوب، ایوان عباسی در شمال، ایوانی در غرب و ایوان نقاره خانه که توضیحش را در جایی دیگر گفتیم.

ی : صحن آزادی (صحن نو)

این صحن که در شرق روضه‌ی منوره است نسبت به صحن‌های دیگر جدیدتر است و در دوره‌ی فتحعلی شاه ساخته شده. صحن آزادی دارای چهار ایوان است و آرامگاه شیخ جعفر مجتهدی در حجره 24 این صحن قرار دارد.

ک صحن جمهوری اسلامی

این صحن نیز با پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شده و اتفاقا جزو اولین مکان‌هایی است که پس از پیروزی انقلاب به حرم اضافه شد. در میان این صحن یک شاخص برای سنجش اوقات شرعی وجود دارد و یک سقاخانه البته با چشم الکترونیک (برخلاف سقاخانه‌ی سنتی صحن عتیق)

ل : مقبره‌ی پیر پالاندوز

مقبره‌ای متعلق به دوره‌ی صفوی است که در ضلع شرقی حرم واقع شده و متعلق به محمدعارف عباسی از عرفای قرن دهم هجری است. این بنا دارای یک ایوان آجری و گنبدی پیازی شکل و با کاشی کاری‌های فیروزه‌ای رنگ است. لقب پالاندوز به این جهت به این عارف نسبت داده شده که با وجود مقام بالایی که میان مردم داشت، به شغل پالاندوزی مشغول بود.

م : شیخ حر عاملی

شیخ حر عاملی از فقهای نامدار شیعه است و کتاب معروف «وسائل الشیعه» از آثار اوست. شیخ حر عاملی متولد منطقه‌ی «جبل عامل» بود و نسبش به «حربن یزید ریاحی» از یاران امام حسین (علیه السلام) می‌رسید. او هم از علمای عصر صفوی و مدتی در اصفهان با علامه مجلسی که همنشین بود و پس از مدتی به مشهد رفت و تا آخر عمر همانجا ماند. مدفن ایشان در ایوان یکی از حجره‌های صحن انقلاب اسلامی است.

ن : سقاخانه (معروف به اسماعیل طلایی)

می گویند سنگ سقاخانه را نادرشاه اهدا کرده و خشت‌های طلایی اش را هم اسماعیل خان هدیه داده؛ به خاطر همین هم به سقاخانه‌ی نادری معروف است و هم به اسماعیل طلا. (البته بعضی هم ساختش را به عصر فتحعلی شاه و سردار اسماعیل خان از اهالی مهدیشر نسبت می‌دهند که به پاس نجات جان فتحعلی شاه این سقاخانه را برای مردم ساخت). می‌گویند سنگ سقاخانه را که سه آب کر جا می‌گیرد، نادرشاه در هرات غنیمت گرفت و برای آوردنش به مشهد آن را به اسماعیل خان سپرد. اسماعیل با سرعت زیاد سنگ را 9 روزه از هرات به مشهد آورد تا نادرشاه هم وزن آن به او طلا جایزه بدهد. او هم درنگ نکرد و سنگ بزرگ و سکه‌های طلا را برداشت و برد تا با آنها سقاخانه‌ی وسط صحن عتیق (صحن انقلاب) حرم برپا کند. سقاخانه را حوالی سال‌های 1144 تا 1145 از سنگ مرمر ساخته‌اند و استاد اسماعیل طلاکار سقفی گنبدی شکل روی آن ساخت.

غ : مسجد گوهرشاد

مسجدی که در جنوب حرم قرار دارد و به دستور «گوهرشاد بیگم»، همسر شاهرخ، فرزند تیمور ساخته شد. مسجد گوهرشاد با وجود همه‌ی آسیب‌هایی که در طول تاریخ دیده، اما بارها مجددا از نو بازسازی شده. این مسجد نمونه‌ی یک مسجد ایرانی- اسلامی است. مسجد گوهرشاد همان مسجدی است که در دوره‌ی پهلوی اول مردم بر سر ماجرای پوشیدن کلاه شاپو در آن تحصن کردند و توسط نیروهای دولتی گلوله باران شدند.
اینوگرافیک: جلال افشار
منبع مقاله :
نشریه‌ی دانستنیها همشهری، شماره‌ی 136